محیط زیست چیست؟
به طبیعت کره زمین اعم از گیاهان ، حیوانات ، آب ، هوا و خاک موجود در آن محیط زیست می گویند
آیا محیط زیست مقدس است یا غیر مقدس
مقدس دانستن یا ندانستن محیط زیست به نوع نگاه ما از آن باز می گردد
در نظام الهی و دینی هر چیزی که در منابع دینی درباره آن توصیه و سفارش شده مقدس است از این جهت چون تمام نظام هستی آفریده خدا و مورد حمایت اوست و سفارشات بسیاری در این زمینه شده است پس تمام جهان پیرامون ما از این منظر مقدس است و در استفاده از آن باید شرایط وحقوق آن را در نظر داشته باشیم
نگاه دیگر، محیط زیست و طبیعت را ماده ای بی جان و بدون درک و شعور و معنا معرفی می کند که هرگونه تصرف در آن به منظور کسب ثروت و پاسخ گویی به هواهای نفسانی، مجاز است.
تفاوت این دو دیدگاه تاثیر بسیاری در نوع بهره گیری ما انسانها از آن دارد
کسانی که به خدا اعتقادی ندارند و عالم هستی را زاییده یک انفجار بی مقدمه و بدون خالق می دانند چنان رفتار می کنند که در زندگی خود بتوانند بیشترین بهره را از نعمتهای الهی ببرند. هواداران این مکتب ها چون زندگی را فناپذیر و منحصر به جهان مادی می دانند، هرچند برای تنظیم زندگی خود در این جهان، قوانین و مقرراتی وضع می کنند، ولی تا زمانی پیرو این قوانین هستند که قانون را ناظر بر کردار خود ببینند. در غیر این صورت، امکان دارد به هر کردار ناپسندی دست بزنند.
در مقابل، بر اساس جهان بینی اسلامی ، هستی دارای حقیقتی واحد است. و وجود هر عنصر نشان دهنده وجود خالقی آگاه و صاحب عقل و شعور است. بنابراین ، جهان پیرامون ما از این جهت دارای احترام است.
طبیعت در آموزه های اسلامی
در قرآن بیش از بیست و سه بار به بحث تسخیر پذیر بودن طبیعت و منابع آن توسط انسان و هجده بار به احیای طبیعت و اجزاء آن اشاره شده و از انسان خواسته شده که با تفکر در طبیعت اطراف خود به وجود خالق پی برده و او را ستایش کند. به بیان دیگر، طبیعت در آموزه های اسلامی یکی از ابزارهای شناخت است.
أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَی اْلإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ * وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ * وَ إِلَی اْلأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ (غاشیه:۱۷-۲۰)
(آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده و به آسمان که چگونه برافراشته شده و به کوه ها که چگونه برپا داشته شده و به زمین که چگونه گسترده شده است؟)
طبیعی است که وقتی انسان به طبیعت پیرامون خود به عنوان یکی از ابزارهای شناخت خدای متعال نگاه کند هیچ گاه آن را تخریب نکرده و به آن آسیب نمی زند. به علاوه که بنا به انچه در منابع اسلامی آمده ، خداوند در روز قیامت از نعمتهای طبیعی از انسان سوال خواهد کرد که با آن چگونه رفتار کردیم. و حتی در روایات آمده که اگر به حیوانی آزار رساندی در قیامت او از تو شکایت خواهد کرد ! و اگر درختی را بی جهت ببری یا شاخه اش را بشکنی مانند این است که بال فرشته ای را شکسته باشی!
این رویکرد طبیعت دوستانه به غیر از اسلام در هیچ یک از ادیان و مکاتب دیگر دیده نمی شود
اسلام و شیوه تصرف در طبیعت
در یک بیان کلی اینطور می توان گفت که نگاه اسلام در استفاده از هر چیزی (فارغ از زیاد یا کم بودن آن) بر اساس تعادل و پرهیز از زیاده روی است. به طوری که حتی در صورت وفور و زیادی یک چیز هم ، اسلام اسراف و استفاده بیش از اندازه را ممنوع کرده است. از طرفی زیان رسانده و از بین بردن هر نعمتی (حتی در صورت فراوان بودن آن) نهی شده است.
با رعایت این دو است که ما به این نتیجه می رسیم که اسلام تا چه اندازه محافظ محیط زیست و منابع طبیعی است و تنها با پیروی از این دو رویکرد می توان به آینده ای روشن برای منابع طبیعی امیدوار بود.
به عنوان مثال می توان به مناسک حج اشاره کرد که در طول مدت حج ، کشتن هر نوع حیوان حتی حشراتی مانند پشه و مگس نیز برای کسی که لباس احرام پوشیده حرام است و هر کس این کار را بکند باید جریمه شود. حتی کندن گیاهان نیز در این ایام برای حاجی ممنوع است. در واقع ایام حج ، نمونه و تمرینی است برای بقیه ایام سال تا مسلمانان بدانند که تا چه اندازه و چطور باید به محیط زیست خود اهمیت بدهند و از آن مراقبت نمایند.

از طرف دیگر در اسلام ، عدم استفاده درست از طبیعت ، کفران نعمت بحساب می آید چون شکر کردن یعنی استفاده از هر نعمت در راستای آنچیزی که برایش آفریده شده. بنابراین هر چند همه نعمتها برای انسان آفریده شده اما بهره گیری نادرست(بهره کشی) و تخریب هر چیزی نهی شده است. هر چند در این میان کسانی که شکر واقعی نعمتها را بجا آورند بسیار کمند!
دولت اسلامی و محیط زیست
بر اساس اصول زیست محیطی اسلام، فرد و حکومت اسلامی ، هر دو در قبال محیط زیست ، مسئولیت دارند.
حضرت امیر علیه السلام می فرماید: إِتَّقُوا اللّه َ فِی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئولُونَ حَتّی عَنِ الْبِقاعِ وَ البَهائِمِ
(حقوق شهرها و مردمی که در آن زندگی می کنند را رعایت کنید ؛ زیرا (در قیامت) ازشما درباره خانه ها و حتی حیوانات سوال خواهد شد مسئول هستید)
منظور این است که از زمینها سوال خواهد شد که چرا فلان زمین را ویران کردید یا چرا آن را محلی برای عبادت خدا و خدمت به خلق خدا قرار ندادید و سؤال از چهارپایان می شود که چرا به آنان رسیدگی نکردید و حقوق آنها را رعایت ننمودید!
شاید یکی از دلایل آن این باشد که انسان ها پس از مرگ به همین خاک بازمی گردند و در آن دفن می شوند: «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً اُخْری(از این [زمین]، شما را آفریده ایم. در آن، شما را بازمی گردانیم و بار دیگر شما را از آن بیرون می آوریم). (طه ۵۵)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سفارشی می فرماید:
حرمت زمین را نگهدارید و از تخریب آن جلوگیری نمایید ؛ چرا که زمین مادر شماست و در روز قیامت از اعمالی که بر روی آن انجام داده اید به خدا خبر خواهد داد
از این جهت دولت اسلامی باید در مرحله قانون گذاری طوری برنامه ریزی کند که رعایت حقوق همه مردم ، مکانها ، حیوانات و درختان و آبها بشود و این قوانین از فرسایش خاک جلوگیری کرده و باعث احیای مراتع و جنگلها شده و زیست بوم حیوانات را برای زندگی آنان فراهم و مطلوب نماید. از طرفی باید برای کسانی که این قوانین را رعایت نمی کنند جریمه در نظر گرفته و خاطیان را مجازات نماید.
به عنوان مثال حضرت علی علیه السلام درباره کسی که حیوانی را به ناحق بکشد یا درختی را قطع کند یا زراعتی را از بین ببرد یا خانه ای را بدون دلیل تخریب کند یا چاه یا رودخانه ای را به عمد بخشکاند، چنین حکم کرد که باید قیمت آنچه را تخریب کرده و از بین برده ، پرداخت کند و اگر لازم بود شلاق بخورد یا حبس شود ولی اگر قصدی در کار نبوده ، فقط باید جبران خسارت نماید و شلاق و حبس و تأدیبی در کار نخواهد بود ، و اگر نقصی بر حیوانی وارد کرده ، باید جبران کند.
و در حکمی دیگر اینطور آمده که اگر مالکِ حیوان وظایفش را نسبت به آن حیوان انجام ندهد مثلا او را آزاد نگذارد تا خودش از پی غذا به چراگاه برود، حکومت اسلامی باید صاحبش را به این کار مجبور کند و اگر نتواند از حیوان خوب مراقبت کند ، حاکم به نیابت از مالک ، هرطور که لازم باشد اقدام می کند و از اموال مالک ، غذای حیوان را خریداری می کند و اگر علفی که غذای حیوان است در آن محل به طور عادی یافت نشود و در دست شخص خاصی باشد ، واجب است از آن شخص خریداری شود و اگر مالکش از فروش خودداری کند حاکم می تواند برای حفظ حیوان ، آن را به زور از مالک بگیرد
فضیلت کشاورزی در اسلام
اسلام به مسئله آباد کردن زمین و کشاورزی اهمیت زیادی داده است حدود ۵۵۰ آیه در قرآن مجید، به نوعی به زمین و کشاورزی مرتبط است که نزدیک به نه درصد آیات قرآن را دربرمی گیرد.
اهلبیت علیهم السلام نیز همواره مردم را به درخت کاری تشویق می کردند و آن را عملی مقدس و دارای ثواب فراوان می دانستند و خود نیز در این کار پیش قدم بودند . می فرمودند: هر کس درختی بکارد، تا زمانی که یکی از مخلوقات خدا از آن استفاده می کند ، خداوند به وی پاداش خواهد داد.
و در روایتی دیگر می فرمایند: هر مسلمانی درختی بکارد، به تعداد میوه های آن ، برای وی پاداش خواهد بود.
حضرت در روایتی، چنان بر کاشت نهال تأکید می کردند که گویی هیچ عبادتی بالاتر از آن نیست!
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد، چنان که به قدر کاشتن آن فرصت باشد، باید فرصت را از دست ندهد و نهال را بکارد.
مسئله ممنوع بودن بریدن درختان و نابودی جنگل ها، در سیره حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به صورت جدی مطرح بوده است به طوری که در جنگ ها هرگاه گروهی نظامی را به سوی منطقه ای گسیل می داشت، بدیشان می فرمود:
درختان، به ویژه درخت نخل را هرگز نبرید و نسوزانید و در آب غرق نکنید. درختان میوه را نبرید و کشتزارها را به آتش نکشید.
و در روایتی دیگر ، ثواب آب دادن به یک گیاه را به اندازه ثواب آب دادن به یک انسان دانسته و می فرماید: کسی که گیاه دارای گل و شکوفه... را آب دهد، مانند آن است که انسان تشنه ای را سیراب کرده باشد.
گوستاولوبون در زمینه احکام اسلام درباره حیوانات می نویسد:
در بلاد اسلامی، جمعیت حمایت از حیوانات لازم نیست و این قطعه از دنیا را می توان بهشت حیوانات دانست. مسلمین حقوق سگ، گربه و طیور را رعایت می کنند. مخصوصاً در مساجد و معابر، طیور با کمال آزادی پرواز می کنند و در مناره ها لانه دارند. مسلمین در این باره به گونه ای هستند که ما اروپاییان باید خیلی چیزها را از آنان بیاموزیم.
شاید دلیل این سخن گوستاولوبون این باشد که:
الف) قانون حمایت از محیط زیست و حیوانات عمومیت دارد و هرگونه حیوانی اعم از اهلی، وحشی، آبزی و غیرآن را شامل می شود.
ب) پشتوانه حقوقی و ضمانت های اخلاقی دارد؛ چه آنکه سوءاستفاده یا حمایت نکردن از حیوانات، گناه و مستوجب عقوبت در پیش گاه خداوند است.
ج) در اسلام، هر مسلمانی وظیفه دارد به قدر توان خود نه تنها از حقوق حیوانات دفاع کند، بلکه باید در ترقی و تداوم حیات گونه های زیستی مشارکت کند.
د) اگر کسی طبق آموزه های اسلام تربیت شود ، نه تنها به آزار حیوانات نمی پردازد، بلکه در برابر آزار یا خستگی و زحمت هایی که از جانب حیوانات بر او تحمیل می شود نیز صبر می کند. بر این اساس ، از صید بی رویه و بدون مجوزهای شرعی و قانونی دوری می کند. همچنین نه تنها حیوانات اهلی، بلکه درندگان و حیوانات وحشی را نیز - جز در موارد استثنایی - تهدید نمی کند.
برخی سفارشات اسلام درباره حیوانات
«انسان نسبت به مرکب سواری (اسب و الاغ) خود شش وظیفه دارد:
۱- هرگاه از پشت حیوانی فرود آمد، علفش دهد
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: خداوند ، مدارا و مهربانی را دوست دارد و از آن حمایت می کند. بنابراین، اگر با چهارپایان لاغر و ضعیف مسافرت می کنید، در هر خانه ای، بار آنها را بر زمین نهید تا استراحت کنند.
۲- هرگاه از آبی گذشت، به او آب دهد
۳- بر چهره اش نزند زیرا پروردگارش را حمد می کند و تسبیح می گوید
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: چهارپایان سالم را سوار شوید و آنها را سالم نگه دارید و کرسی خطابه و صحبت های خود در کوچه ها و بازارها قرار مدهید؛ زیرا بسا مرکوبی که از سواره اش بهتر است و بیشتر از او به یاد خدای تبارک و تعالی است
روزی پیامبر خدا الاغی را دید که بر صورتش داغ نهاده بودند فرمود: مگر نشنیده اید که من نفرین کرده ام آن کسی را که صورت حیوان را داغ کند یا بر چهره اش تازیانه بزند؟
۴- بر پشتش ننشیند مگر برای جابجایی خود یا بارهایتان
روزی حضرت رسول ، شتری را دید که بسته بود و هنوز بارهایش را زمین نگذاشته بودند ، فرمود: «صاحب این شتر کجاست؟ او مروت و جوان مردی ندارد و باید فردای قیامت خود را برای محاکمه آماده کند
۵- بیش از توان بر او بار نکند
۶- در مسیرهای دشوار او را نبرید
روایات و سفارشاتی از حضرت رسول اکرم درباره حیوانات
«هیچ انسان و حیوانی را مثله نکنید ... نفرین خدا بر کسی که حیوانی را مُثله کند».
رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود: «مردی از مسیری بیابانی عبور می کرد. تشنه اش شد. پس وارد چاهی گردید و از آن آب نوشید. هنگامی که از چاه بیرون آمد، سگ تشنه ای دید که از شدت تشنگی زبانش را به خاک نمناک می مالید. مرد با خود گفت: این زبان بسته نیز مثل من تشنه است. پس دوباره وارد چاه شد. کفش خود را از آب پر کرد و آن را به دندان گرفت. از چاه خارج شد و آن را جلو سگ گذاشت و حیوان را سیراب کرد و بدین وسیله مورد آمرزش الهی قرار گرفت.
امام صادق علیه السلام فرمود: «مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله از تنهایی و بی کسی شکایت کرد. حضرت به او فرمان داد تا یک جفت کبوتر در خانه اش نگه داری کند».
رعایت حقوق حیوانات، طبق موازین شرعی از وظایف مالکین آنهاست و بر اساس تکالیفی که شارع بر آنان مقرر داشته، در قیامت مورد پرسش و مؤاخذه قرار می گیرند و به تناسب عملی که انجام داده اند، پاداش یا کیفر می بینند. ممکن است بعضی از افراد بر اثر تخلف از وظایف دینی و بی اعتنایی به انصاف و عواطف انسانی، آن قدر درباره حیوانی بدرفتاری و ستم کنند که خداوند مهربان را به خشم آورند و خود را جهنمی سازند و برعکس، ممکن است گناه کاری به انگیزه عطوفت انسانی نسبت به حیوانی ترحم کند و بدین وسیله خویشتن را مشمول عفو الهی نماید و بهشتی گردد.