ارتدوکس(۱)
پیدایی این فرقه قبل از آن که ریشۀ اعتقادی داشته باشد، منشأ جغرافیایی داشته و حاکی از جدایی است. مهم ترین جدایی در تاریخ مسیحیت، در اواخر قرن پنجم میلادی، هنگام تجزیۀ روم به بخش شرقی و غربی پیش آمد. کلیسای روم مرکز بخش غربی مسیحیت بود. کلیسای روم معتقد بود که باید رهبری تمام اسقف های جهان را بر عهده داشته باشد، چون اعتبار خود را از پطرس رسول می گرفت. مسیحیت شرقی که مهم ترین کلیسای آن از کلیسای قسطنطنیه بود، پنج مرکز مهم مسیحیت، یعنی اورشلیم، انطاکیه، رُم، اسکندریه و قسطنطنیه را از نظر اعتبار و اقتدار برابر می دانست. این اختلاف جزیی مانع از اتحاد این دو کلیسا در مسائل اساسی نبود (کلمۀ جدایی بر انفصال بین دو بخش یا گروه از مسیحیان دلالت می کند که ناشی از مسائل اعتقادی نیست. (توماس میشل، کلام مسیحی، ص ۱۰۵).
کلیسای بخش غربی، کشورهای فرانسه، انگلستان، اسپانیا و برخی کشورهای دیگر اروپایی را شامل می شد و بخش شرقی علاوه بر یونان، برخی مناطق اروپای شرقی، کلدانیان، سریانیان، ارمنیان، مارونیان، حبشی ها و سایر اهالی شرق جهان مسیحیت را دربر می گرفت. کلیسای غرب را به دلیل آن که مرکز آن در ایتالیا بود و همچنین به دلیل آن که زبان رایج در بخش غربی لاتینی بود، کلیسای لاتینی می گفتند. کلیسای شرق را هم کلیسای یونانی می گفتند چون یکی از مراکز مهم کلیسای شرق در یونان قرار داشت و زبان رایج در این بخش هم یونانی بود. به همین دلیل، کلیسای ارتدوکس ترجمۀ یونانی عهد عتیق را برگزید، حال آن که در کلیسای غرب بر استفاده از متن لاتینی کتاب مقدس (ترجمۀ وولگانا) اصرار می شد (عطاءالله یوسف، الشمس الساطعه فی تاریخ الکنیسه، ص ۲۹).
امروزه مسیحیان روسیه، یونان، بلغارستان، صربستان، آلبانی و رومانی پیرو کلیسای ارتدوکس اند. کلیساهای محلی کوچک تر، یعنی کلیسای سوریه، گریگوری ارمنی، قُبطی (مصر) و اتیوپی هم منسوب به این شعبه از مسیحیت هستند که تفاوت های کوچکی در روش و عمل با یکدیگر دارند (جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص ۳۶). ارتدوکس ها خود به ۱۶ فرقه تقسیم می شوند، در حالی که پروتستان ها بیش از ۲۶۰ فرقه اند و کلیسای کاتولیک کم و بیش وحدت خود را حفظ کرده است (ادوارد. ک، تبلور مذهب کاتولیک و مجموعه ۲۱ جزوه، ص ۲۱۲).
اختلاف کلیسای ارتدوکس شرق و کاتولیک رومی از تقسیم بندی جغرافیایی و موضوع نسبتاً جزئی هم رتبه بودن اسقف اورشلیم و اسقف روم آغاز شد، اما کم کم به برخی مسائل اعتقادی و آموزه های مذهبی کشیده شد. می توان اختلافات میان این دو فرقه را به شرح زیر برشمرد:
کلیسای شرق و غرب در اعتقاد به مصوبات چهار مجمع نیقیه (۳۲۵ .م)، افس (۴۳۲ .م)، قسطنطنیه(۳۸۱ .م) و کالسدون (۴۵۱ .م) هم نظر بودند اما در سال ۸۶۷ فوتیوس اسقف قسطنطنیه، نیکلاس اول و کلیسای روم را متهم کرد که بر مصوبات مجمع نیقیه که در کالسدون هم تأیید شده بود، عبارت «و از پسر» را افزوده اند. اظهارنامۀ ایمان بیان می کند که روح القدس برای عمل کردن در مؤمنان از پدر صادر می شود اما کاتولیک ها روح القدس را صادر از پدر و پسر می دانند و معتقدند برای صدور روح القدس خدای پدر و عیسای پسر با هم عمل می کنند (توماس میشل، کلام مسیحی، ص ۱۰۶. اول کونر، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص ۱۶۸).
مورد اختلاف بعدی آن است که ارتدوکس ها برخلاف کاتولیک ها به عصمت پاپ و مقامات کلیسایی اعتقاد ندارند، بلکه معتقدند کلیسای جامع، یعنی مجموعۀ مؤمنان مسیحی، جامعه ای مصون از خطاست به این معنا که روح القدس جامعۀ مسیحیت را از انحرافات محافظت می کند اما این نکته دلیل بر این نیست که اشخاص خاصی از روحانیون مشمول این هدایت باشند. مصونیت جامعۀ کلیسایی را کاتولیک ها هم به رسمیت می شناسند (اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۳۵). اما معتقدند این عصمت از طریق معصومیت پاپ اعمال می شود.

اختلاف بعدی میان این دو کلیسا مسئله تجرد مقامات روحانی بود. در شرق همۀ روحانیانی که مقامی پایین تر از اسقف داشتند، یعنی شماس و کشیش، مجاز به ازدواج بودند. این افراد اگر پیش از انتصاب ازدواج کرده باشند می توانند به زندگی با همسر خود ادامه دهند. اما پس از انتصاب دیگر نمی توانند ازدواج کنند اما اسقف ها باید مجرد باشند. مرد زن مرده هم می تواند به مقام اسقفی نایل شود (کشیشان در غرب می بایست صورت خود را بتراشند اما در شرق می بایست ریش نگه دارند (اول کرنر، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص ۱۶۸)). در کلیسای غرب، کشیشان و روحانیان از میان افراد مجرد انتخاب می شوند و مجاز به ازدواج نیستند (اول کرنر، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص ۱۶۸ و اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۴۰).
کلیسای کاتولیک برای دو مسئلۀ بکارت و عصمت مریم (سلام الله علیها) اهمیت ویژه ای قائل اند. در دومین شورای قسطنطنیه (۵۵۳ .م) آموزۀ بکارت همیشگی مریم (سلام الله علیها) آموزۀ رسمی کلیسای کاتولک شناخته شد. نتیجۀ باکره دانستن مریم (سلام الله علیها) تا پایان عمر آن است که کاتولیک ها عباراتی از کتاب مقدس را که شامل معرفی برادران و خواهران عیسی علیه السلام است، به خویشاوندان وی تأویل می کنند. ارتدوکس ها و پروتستان ها به اینکه مریم (سلام الله علیها) تا پایان عمر باکره مانده باشد اعتقادی ندارند (اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۳۴).
از سوی دیگر، مسیحیان تمام انسان ها به جز عیسی علیه السلام را دارای گناه ذاتی می دانند. آوگوستین این احتمال را مطرح کرد که ممکن است مریم (سلام الله علیها) هم مرتکب گناه شده باشد. در قرن هفتم، تفکر عاری از گناه بودن مریم (سلام الله علیها) پذیرش عمومی یافته بود، اما پرسشی که مطرح می شد این بود که چه زمانی از گناه پیراسته شده است؟ توماس آکویناس بر این باور بود که وقتی نطفۀ وی بسته شد، گناه اولیه در او وجود داشت، اما پیش از آن که به دنیا بیاید از هر گناهی تطهیر شد و در مقابل دانزاسکوتوس این نظر را مطرح کرد که لقاح مریم (سلام الله علیها)، لقاح مطهر بوده است، یعنی از زمان انعقاد نطفه، نه پس از تولد از هر گناهی محفوظ بوده است. بالاخره، در سال ۱۸۵۴، پاپ پیوس نهم آموزۀ لقاح مطهر را یکی از اصول ایمانی کلیسا معرفی کرد.
ارتدوکس ها بی گناهی ذاتی را ویژگی منحصر به فرد عیسی علیه السلام می دانند و عصمت مریم (سلام الله علیها) را به رسمیت نمی شناسند. (همان، ص ۶۳ و تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ص ۴۷۶)
منابع و مآخذ اصول اعتقادی ارتدوکس عبارت از کتاب مقدس و سنت است.

معیارهای اعتقادی به طور دقیق عبارتند از:
۱- اعتقادنامه نیقیه – قسطنطنیه که غالباً در آداب عشای ربانی به کار می رود و زیربنای ارتدوکس خوانده می شود.
۲- تعاریف اعتقادی هفت شورای کلیسایی جهان. (نیقیه (۳۲۵ .م)، قسطنطنیه (۳۸۱ .م)، اُفسس (۴۳۱ .م)، کالسدون (۴۵۱ .م)، قسطنطنیه (۵۵۳ .م)، قسطنطنیه (۶۸۰ .م)، نیقیه (۷۸۷ .م). همچنین مصوبات شورای قسطنطنیه (۶۹۲) را که برای تجدیدنظر در مجمع پنجم و ششم تشکیل شد و مجمع قسطنطنیه (۸۸۰ .م) را که تحت ریاست فوتیوس تشکیل شد به رسمیت می شناسند. دو مجمع اخیر را ارتدوکس ها تشکیل داده اند و اهمیت آنها به اندازۀ مجامع جهانی نیست (پطرس بستانی، دایره المعارف بستانی، ج ۹، ص ۵۵)
۳- دو اثر هم که در قرن هفدهم برای مقابله با تمایلات پروتستانی در داخل کلیسای ارتدوکس نوشته شده بودند (اولی تألیف پطرس موگیلاس (۱۶۴۰ .م) و دومی تألیف شده تحت اشراف پاتریارک دوسیتیوس (۱۶۷۲ .م) است). معیارهای مادون برای ایمان تلقی شدند (اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۳۱، توماس، میشل، کلام مسیحی، ص ۱۱۱). این در حالی است که «برای اصول عقاید کاتولیک سه منبع وجود دارد که عبارتند از کتاب مقدس، سنت و تعلیمات رسمی کلیسا. سنت عبارت است از مجموع شعارها و اصول عقایدی که از حواریون به دست آمده و آنها نیز آن را به طور شفاهی از خدا یا روح القدس دریافت کرده باشند» (اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۵۷، با اختصار). مأخذ اصول عقاید کلیسای روم عبارت است از:
۱- کتاب مقدس (اپوکریفای عهد عتیق در این مجموعه جای دارد)
۲- اعتقادنامه های سه گانه جهانی که هر سه در مراسم عشای ربانی به کار می روند.
۳- عقاید و مصوبات شورای ترنت (۱۵۶۴ .م)
۴- اعتراف نامه در مورد ایمان به تثلیث که در سال ۱۵۶۴، پس از پایان شورای مزبور تنظیم شد.
۵- پرسش و پاسخ های رومی (۱۵۶۶) این مأخذ تألیف یک کمیسیون پاپی بود.(این کتاب راهنماست و بیشتر به درد کشیش ها می خورد).
۶- عقاید و مصوبات شورای واتیکان (۱۸۷۰) که در این مأخذ تصویب نامۀ مصونیت پاپ از خطا برای فهم مأخذ اصول اعتقادی کلیسا در کاتولیک روم دارای اهمیت ویژه است.
۷- تمام اظهارات پاپ در مسند خود.
۸- آثاری از صاحب نظران روحانی کلیسا که مراجعی برای اصول عقاید کاتولیک روم شناخته شده اند. (آمبروز، جروم، آوگوستین، لویی بزرگ که همان پاپ لئو است.)
۹- قانون رسمی کلیسا که اولین بار به ابتکار بندیکت پانزدهم در سال ۱۹۱۸-۱۹۱۷ انتشار یافت.
۱۰- کتب دینی زیر: (الف) کتب دعاهای روزانه (۱۵۶۸ .م) (ب) آیین عشای ربانی رومی (۱۵۷۰ .م) (ج) مراسم و شعایر رومی (۱۶۱۴ .م) که در سال ۱۹۲۵ اصلاح و تجدید چاپ شد. (د) نشان های اسقفی روم (۱۵۹۶ .م) و مراسم و جشن های مربوط به اسقف ها (۱۶۰۰ .م) (همان، ص ۵۹)
مسئله ای که تا حدی موجب تفاوت این کلیسا شده مسئلۀ فدیه است. «ارتدوکس ها معتقدند فدیه تنها از مرگ مسیح علیه السلام به وجود نیامده بلکه همچنین بخاطر رستاخیز او می باشد. در هیچ کلیسای دیگر عقیده به مؤثر بودن رستاخیز در امر نجات به اهمیت کلیسای ارتدوکس نیست.» (همان ماخذ، ص ۳۴)
برخلاف غرب، کلیسای ارتدوکس هیچ گونه تعلیمات تفصیلی دربارۀ فیض خدا ندارد. به همین دلیل، متکلمان شرق تا حدی به پلاجیانیسم متمایل شده اند و ارادۀ انسان را هم علاوه بر فیض خداوند در نجات سهیم می دانند (اینار مولند، جهان مسیحیت، ص ۳۴). در مبحث گناه توضیحات بیشتری در این باره خواهد آمد.
کلیسای ارتدوکس از رسوم هفتگانۀ مسیحی (تعمید، تأیید، توبه، عشای ربانی، ورود به منصب روحانی (دست گذاری)، ازدواج و تدهین مریض) فقط دست گذاری را منحصر و مختص به اسقف ها می داند. بقیۀ رسوم را کشیشان نیز می توانند انجام دهند. این با روش کاتولیک روم که هنوز ادارۀ شعایر دینی را مخصوص اسقف ها می داند. تفاوت آشکار دارد (همان مأخذ، ص ۳۸). به علاوه، عشای ربانی در مذهب ارتدوکس مهمترین عبادت به حساب می آید (پطرس بستانی، دایره المعارف بستانی، ج ۹، ص ۵۵، ذیل لفظ روم).
در کلیسای ارتدوکس، مناصب بزرگ روحانی به سه رتبه تقسیم می شوند که عبارتند از: «اسقف، کشیش و شمّاس (خادم کلیسا)، کار شماس ها این است که برگزاری و ادارۀ شعایر را به عهده دارند و کشیش دارای سمت نظارت بر آنهاست. در حالی که اسقف عهده دار انتخاب و انتصال این افراد می باشد» (همان مأخذ، ص ۴۰)
سر اسقف ها و پاتریارک ها دارای امتیازات روحانی بیشتری نسبت به سایر اسقف ها نیستند، بلکه تنها از نظر رتبه و اعمال قدرت بر آنها برتری دارند. مرجع عالی کلیسای ارتدوکس شورایی جهانی است که مجمعی از اسقف های تمام کلیساهای ارتدوکس است. در قرون اخیر امکان تشکیل چنین شورایی فراهم نشده است (همان ماخذ، ص ۴۵، با اختصار)، اما مناصب کلیسای کاتولیک بنابرآنچه در شورای ترنت به تصویب رسیده به هفت رتبه تقسیم می شود و چهار رتبه در درجۀ پایین تر قرار دارند و به ترتیب عبارتند از: دربان، قاری، خادم کلیسا، متصدی راندن ارواح پلید و شرور. اینها مناصبی است که از کلیسای قدیم همچنان باقی مانده و حتی کارهایی که این افراد بر عهده دارند همچنان اصیل مانده است. این رتبه ها در زمرۀ «مناصب جزئی قرار دارند و معمولاً از میان گروه دانشجویان الهیات انتخاب می شوند. وظیفۀ ازدواج نکردن به سه رتبه عالی که عبارتند از معاونت شماسی، شماسی و کشیشی، که شامل اسقفی و پرسبیتری است – تعلق می گیرد.
ارتقا به مقام اسقفی به انتصاب و تقدیس جدید نیازمند است. مقام اسقفی بالاترین رتبۀ انتصاب است و در مورد اسقف های اعظم و کاردینال ها و حتی خود پاپ، اگرچه حوزۀ عمل وسیع تری دارند، احتیاج به تقدیس بیشتری نیست (همان مأخذ، ص ۷۹).
مورد اختلاف بعدی بین این دو کلیسا در مسئلۀ به ظاهر جزئی، اما جنجال آفرین عشای ربانی است. در بخش شرقی برای برگزاری آیین عشای ربانی از نان ورآمده و در بخش غربی از نان ورنیامده و فطیر استفاده می کردند (رابرت ویر، جهان مذهبی، ج ۲، ص ۷۵۹). نویسندۀ کتاب سرگذشت مسیحیت در این مورد می نویسد: «آخرین مناقشه در سال ۱۰۵۴ بروز کرد. میکائیل سرولاریوس، که از سال ۱۰۴۳ تا ۱۰۵۹ پاتریاک کنستانتینول بود، کلیسای غرب را به دلیل استفاده از نان فطیر در مراسم عشای ربانی محکوم کرد (کتاب جهان مسیحیت استفاده از ویفر را به غرب و استفاده از نان فطیر را به شرق نسبت داده، می گوید: کلیسای ارتدوکس اولیای کلیسای غرب را به دلیل استفاده از ویفر به یهودی گری و جمود متهم می کنند (ص ۳۸). ظاهراً مؤلف یا مترجمان در این مورد اشتباه کرده اند. این غرب است که همچون یهودیان از فطیر استفاده می کند و به همین دلیل به یهودی گری متهم شده است). استفاده از نان فطیر از قرن نهم به بعد متداول تر شده بود. در سال ۱۰۵۴، هیئت رومی اعلامیه ای مبنی بر تکفیر پاتریارک و پیروانش بر مذبح عالی کلیسای جامع سنت سونی نصب کرد. پاتریارک که نمی خواست عقب مانده باشد، مجمعی ترتیب داد و پاپ روم و پیروانش را لعنت و تکفیر کرد. از آن به بعد، کلیسای کاتولیک رومی و کلیسای ارتدوکس یونانی هر یک جداگانه به راه خود رفتند. این تکفیر متقابل در دسامبر ۱۹۶۵ به فرمان پاپ پل ششم و پاتریارک آتناگوراس ملغی شد.» (اول کرنر، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص ۱۶۸، با اختصار).
موارد اختلافات جزئی دیگری در اعیاد، مراسم و آداب و رسوم دینی هم بین این دو فرقه مشاهده می شود (رابرت ویر، جهان مذهبی، ج ۲، ص ۷۵۹. جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص ۳۶) مثلاً در مراسم غسل تعمید در شرق سر را سه مرتبه در آب فرو می بردند، در حالی که در غرب آب را به روی سر می پاشیدند.» (همان)

پی نوشت

۱-  (واژۀ orthodox از دو کلمۀ یونانی Ortos به معنای درست و Doxa به معنای عقیده ترکیب شده است. این واژه را می توان «راست دین» ترجمه کرد. مسیحیان اصطلاح ارتدوکس را در دو مورد به کار می برند. گاه از آن برای اشاره به عقیدۀ دینی صحیح استفاده می شود – عقیده ای که مخالفان آن بدعت گذار به حساب می آیند و مراد از نظریۀ ارتدوکسی نظریۀ اصیل و مطابق با تعالیم پذیرفته شدۀ مسیحیت است. بر این اساس، هر یک از فرقه ها عقاید خود را ارتدوکسی و مخالف آن را انحرافی می داند. واژۀ ارتدوکس گاه برای اشاره به یکی از فرقه های مهم مسیحیت، در کنار فرقۀ کاتولیک و پروتستان به کار می رود که نباید آن را با معنای اول یکی دانست. (ویلیام هورن، راهنمای الهیات پروتستان، ص ۷)