قرآن‏
« [ياد كن‏] هنگامى را كه خدا فرمود: اى عيسى پسر مريم! نعمت مرا بر خودت و مادرت به ياد آر، آن گاه كه تو را با روح القدس تقويت كردم كه در گهواره [به اعجاز] و در ميان‏سالى [به وحى‏] با مردم سخن گفتى، و آن گاه كه تو را كتاب و حكمت و تورات و انجيل آموختم».(۱)

«و چون عيسى دلايل آشكار آورد، گفت: به راستى براى شما حكمت آوردم و تا در باره بعضى از آنچه در آن اختلاف مى‏ كرديد، برايتان توضيح دهم. پس، از خدا بترسيد و فرمانم بريد».(۲)

حديث‏
۱. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله‏- در باره اين سخن خداوند متعال: «و مرا بابركت قرار داد، هر كجا كه باشم»-(۳): بركتى كه خدا در عيسى عليه السلام قرار داد، اين بود كه هر جا مى ‏رفت، آموزش مى ‏داد و تربيت مى ‏كرد.(۴)

۲. عيسى بن مريم عليه السلام: اى برخوردار از دانش! ... نادانان را براى نادانى ‏شان كوچك شمار؛ ليكن از خود مران؛ بلكه آنها را به خود، نزديك گردان و آموزششان ده.(۵)

۳. عيسى بن مريم عليه السلام: خوشا به حال كسى كه ... نادانان را به خاطر نادانى ‏شان خُرد بشمارد؛ ليكن آنها را از خود نراند؛ بلكه به خود، نزديكشان گرداند و آموزششان دهد!(۶)

۴. عيسى بن مريم عليه السلام: خوشا به حال كسى كه آنچه را نمى ‏داند، از دانايان بياموزد، و از آنچه مى‏ داند، به نادان آموزش دهد!(۷)

۵. عيسى بن مريم عليه السلام: كسى كه دانش بياموزد و به كار بندد و آموزش دهد، وى در ملكوت آسمان، بزرگ ناميده- يا خوانده- مى‏ شود. (۸)

۶. عيسى بن مريم عليه السلام‏- به حواريان: از كسى كه به او آموزش مى‏ دهيد، مزدى نستانيد، مگر مانند آنچه شما خود [در ازاى آموختن‏] به من داده‏ ايد.(۹)

۷. در انجيل نوشته است: تا زمانى كه به آنچه مى‏ دانيد، عمل نكرده ‏ايد، در جستجوى دانستن آنچه نمى ‏دانيد، برنياييد؛ زيرا دانش هر گاه به كار بسته نشود، جز بر كفر دارنده خويش و دورىِ او از خدا نمى ‏افزايد.(۱۰)

۸. عيسى بن مريم عليه السلام: به راستى به شما مى‏ گويم: زراعت به بار نمى ‏نشيند، مگر با آب و خاك. همچنين ايمان به بار نمى ‏نشيند، مگر با دانش و به كار بستن (آن).(۱۱)

۹. عيسى بن مريم عليه السلام: به راستى به شما مى ‏گويم: همه طالب مزدند؛ امّا به آن دست نمى ‏يابد مگر كسى كه براى آن، كار كند.(۱۲)

۱۰. عيسى بن مريم عليه السلام: به راستى به شما مى‏ گويم: مردم در حكمت، دو گونه اند: يكى آن را با گفتارش استوار و با كردارش تصديق مى‏ كند، و ديگرى آن را با گفتارش استوار مى ‏سازد و با بدكردارى خود تباه مى ‏گرداند، و ميان اين دو فرق بسيار است! پس خوشا عالمانِ با عمل، و واى بر عالمان در گفتار!(۱۳)

۱۱. عيسى بن مريم عليه السلام: سنگى را ديدم كه بر آن، نوشته بود: مرا برگردان. آن را برگرداندم. پشت آن، نوشته بود: هر كه دانسته ‏هايش را به كار نبندد، آموختن آن چه را كه نمى ‏داند، برايش شوم است و آنچه را هم كه آموخته، از او پذيرفته نيست.(۱۴)

۱۲. عيسى بن مريم عليه السلام: آموختن دانشى كه به كارش نبندى، تو را سودى نمى ‏بخشد.(۱۵) همچنین: دانش بسيار، هر گاه به كارش نبندى، تو را جز نادانى نمى ‏افزايد.

۱۳. عيسى بن مريم عليه السلام: تا زمانى كه به دانسته‏ هايت عمل نكنى، آموختنِ آنچه نمى ‏دانى، سودت نمى‏ بخشد. دانش بسيار، هر گاه به آن عمل نشود، جز تكبّر نمى‏ افزايد.(۱۶)

۱۴. عيسى بن مريم عليه السلام: همانند طبيب دانا باش كه داروى خويش را آن جا مى ‏نهد كه مى‏داند سود مى ‏دهد.(۱۷)

۱۵. عيسى بن مريم عليه السلام: حكمت را براى نادانان بازنگوييد، كه به آن ستم مى‏ كنيد، و از اهلش هم باز مداريد كه به آنان ستم روا مى ‏داريد.(۱۸)

۱۶. عيسى بن مريم عليه السلام‏- پيوسته به يارانش مى‏ فرمود-: دانشتان مى ‏آموزم، كه به كار بنديد، به شما نمى ‏آموزم تا دچار خودپسندى گرديد.(۱۹)

۱۷. عيسى بن مريم عليه السلام: به راستى به شما مى‏ گويم: انسان حكيم از نادان پند مى‏ گيرد و نابخرد از هواى نفْس خويش!(۲۰)

۱۸. به عيسى عليه السلام گفته شد: چه كسى تو را ادب آموخت؟ فرمود: «كسى مرا ادب نياموخت. خود، زشتىِ نادانى را ديدم و از آن دورى گزيدم».(۲۱)

۱۹. عيسى بن مريم عليه السلام فرمود: اى جمع ياران! مرا به شما حاجتى است، آن را برايم برآوريد».
گفتند: بى ‏ترديد برآورده است، اى روح خدا!
عيسى عليه السلام برخاست و پاهايشان را شست. آنان گفتند: ما به اين كار سزاوارتر بوديم، اى روح خدا!
عيسى فرمود: «سزاوارترين مردم به خدمت كردن، عالِم است. چنين، فروتنى كردم تا پس از من، چونان من با مردم فروتنى كنيد. حكمت، با فروتنى، سرزنده مى ‏شود نه با تكبّر، چنان كه كِشت، در دشت مى ‏رويد نه در كوه».(۲۲)

۲۰. عيسى بن مريم عليه السلام: زراعت، در زمين نرم مى ‏رويد و بر صخره نمى ‏رويد. بدين سان، حكمت نيز در دل انسان فروتن، پرورش مى ‏شود و نه فرد متكبّر زورگو. مگر نمى‏ دانيد كه هر كس سرش را به سقف بسايد، سر او را مى ‏شكافد، و آن كه سرش را از سقف فروتر گيرد، در سايه آن مى ‏آسايد؟! همچنين هر كه براى خدا(۲۳) و(۲۴) افتادگى نكند، خداوند، او را پست مى ‏گرداند و هر كه براى خدا افتادگى كند، خدا وى را بالا مى ‏برد.(۲۵)

۲۱. عيسى بن مريم عليه السلام: تا به كى آب بر كوه روان مى ‏شود و كوه نرم نمى ‏گردد؟! تا به كى حكمت مى ‏خوانيد و دل‏هايتان با آن نرم نمى ‏شود؟!(۲۶)

۲۲. عيسى بن مريم عليه السلام‏ كارها سه‏ گونه‏ اند: كارى كه درستى ‏اش برايت روشن است، از آن پيروى كن. كارى كه نادرستى ‏اش برايت روشن است، از آن دورى گزين. و كارى كه در آن اختلاف است، آن را به خداوند بزرگ واگذار.(۲۷)

پاورقی
( ۱). المائدة: ۱۱۰.
( ۲). الزخرف: ۶۳.
( ۳). مريم: ۳۱.
( ۴). تاريخ دمشق: ج ۷۰ ص ۹۹ ح ۱۳۷۹۸ عن ابن عبّاس وج ۴۷ ص ۳۶۰ عن جابر نحوه، الدرّ المنثور: ج ۵ ص ۵۰۹؛ نثر الدرّ: ج ۱ ص ۴۱۵ عن ابن عبّاس من دون إسنادٍ إليه صلى الله عليه و آله نحوه.
( ۵). تحف العقول: ص ۵۰۲، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۰۵ ح ۱۷.
( ۶). تحف العقول: ص ۵۱۲، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۱۷ ح ۱۷.
( ۷). تحف العقول: ص ۵۱۲، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۱۶ ح ۱۷.
( ۸). الزهد لابن حنبل: ص ۷۷، جامع بيان العلم وفضله: ج ۲ ص ۵ كلاهما عن عبد العزيز بن ظبيان، تاريخ بغداد: ج ۲ ص ۲۳۰ الرقم ۶۸۲ عن بشر بن منصور، حلية الأولياء: ج ۶ ص ۹۳ الرقم ۳۴۵ عن ثور بن يزيد، الدرّ المنثور: ج ۲ ص ۲۱۳؛ منية المريد: ص ۱۲۱ وليس فيه« وعلّم»، تنبيه الخواطر: ج ۱ ص ۸۲ نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۳۸ ح ۵۷.
( ۹). الزهد لابن المبارك: ص ۹۶ ح ۲۸۳، تاريخ دمشق: ج ۴۷ ص ۴۶۰ كلاهما عن عمران الكوفي.
(۱۰). الكافي: ج ۱ ص ۴۴ ح ۴ عن هاشم بن البريد، منية المريد: ص ۱۴۶، تفسير القمّي: ج ۲ ص ۲۵۹ نحوه، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۲۸ ح ۶.
(۱۱). تحف العقول: ص ۵۱۲، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۱۶ ح ۱۷؛ سنن الدارمي: ج ۱ ص ۱۶۷ ح ۶۵۳ من دون إسناد إليه عليه السلام، تاريخ دمشق: ج ۴۷ ص ۴۶۱ عن وهب بن منبّه وج ۶۸ ص ۶۷ نحوه وليس فيه« لا يصلح إلّابالعلم».
(۱۲). تحف العقول: ص ۵۱۱، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۱۵ ح ۱۷؛ تاريخ دمشق: ج ۶۸ ص ۶۷ وليس فيه« له».
(۱۳). تحف العقول: ص ۳۹۲ عن الإمام الكاظم عليه السلام وص ۵۰۹ نحوه، بحار الأنوار: ج ۱ ص ۱۴۶ ح ۳۰.
( ۱۴). عدّة الداعي: ص ۶۹، مصباح الشريعة: ص ۳۴۵ وفيه« عمل» بدل« علم»، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۳۲ ح ۲۴.
(۱۵). ربيع الأبرار: ج ۳ ص ۱۶۰؛ تنبيه الخواطر: ج ۱ ص ۶۴.
(۱۶). الزهد لابن حنبل: ص ۷۶ عن زياد أبي عمر، الدرّ المنثور: ج ۲ ص ۲۰۴.
(۱۷). تاريخ دمشق: ج ۴۷ ص ۴۵۹ عن وهب بن منبه و ج ۶۸ ص ۶۳، الدرّ المنثور: ج ۲ ص ۲۰۵ نقلًا عن ابن أحمد عن أبي حسّان نحوه.
(۱۸). كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۴ ص ۴۰۰ ح ۵۸۵۸، معاني الأخبار: ص ۱۹۶ ح ۲ كلاهما عن جميل بن صالح عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام عن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، الكافي: ج ۱ ص ۴۲ ح ۴ عن الإمام الصادق عليه السلام، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۶۶ ح ۷، المستدرك على الصحيحين: ج ۴ ص ۳۰۱ ح ۷۷۰۷، المنتخب من مسند عبد بن حميد: ص ۲۲۶ ح ۶۷۵ نحوه، الدرّ المنثور: ج ۲ ص ۲۱۳ نقلًا عن ابن عساكر وكلّها عن ابن عبّاس.
(۱۹). الأمالي للمفيد: ص ۲۰۸ ح ۴۳ عن ابن سنان عن الإمام الصادق عليه السلام، تحف العقول: ص ۵۰۲ بزيادة« بأنفسكم» في آخره، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۲۴ ح ۳۸؛ الزهد لابن حنبل: ص ۱۲۰ عن سفيان، الزهد الكبير: ص ۱۶۷ ح ۳۸۴ عن عيسى‏ المرادي، جامع بيان العلم وفضله: ج ۲ ص ۱۰ نحوه، الدرّ المنثور: ج ۲ ص ۲۰۵.
(۲۰). تحف العقول: ص ۵۱۱، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۱۵ ح ۱۷. (اشاره به اين كه حكيم حتى از كارهايى كه نادان انجام مى‏دهد پند مى‏گيرد و از آن اجتناب مى‏كند، ولى نادان تنها در پى هوس خود مى‏رود، تو گويى پند آموزى جز آن ندارد.)
(۲۱). تنبيه الخواطر: ج ۱ ص ۹۶، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۲۶ ح ۴۵؛ إحياء العلوم: ج ۳ ص ۱۰۰ نحوه.
(۲۲). الكافي: ج ۱ ص ۳۷ ح ۶، منية المريد: ص ۱۸۳، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۲۷۸ ح ۸.
(۲۳). الصَفا: في الأصل جمع صفاة، وهي الصخرة والحَجَرُ الأملس( النهاية: ج ۳ ص ۴۰« صفا»).
(۲۴). شمخ: علا وارتفع( لسان العرب: ج ۳ ص ۳۰« شمخ»).
(۲۵). تحف العقول: ص ۵۰۴، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۰۷ ح ۱۷؛ إحياء العلوم: ج ۳ ص ۵۰۲ نحوه وليس فيه ذيله من« وكذلك من لم ...».
(۲۶). الأمالي للمفيد: ص ۲۰۹ ح ۴۳ عن ابن سنان عن الإمام الصادق عليه السلام، بحار الأنوار: ج ۱۴ ص ۳۲۵ ح ۳۸.
(۲۷). كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۴ ص ۴۰۰ ح ۵۸۵۸، معاني الأخبار: ص ۱۹۶ ح ۲ كلاهما عن جميل بن صالح عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام عن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، بحار الأنوار: ج ۷۲ ص ۲۰۴ ح ۱؛ حلية الأولياء: ج ۳ ص ۲۱۹ الرقم ۲۴۴، المستدرك على الصحيحين: ج ۴ ص ۳۰۱ ح ۷۷۰۷ وليس فيه« صدره»، البداية والنهاية: ج ۲ ص ۹۰ كلّها عن ابن عبّاس نحوه، كنز العمّال: ج ۱۵ ص ۸۵۵ ح ۴۳۴۰۳.